Min jaf kemm smajna id-dikjarazzjonijiet dwar is-swar li jdawwru it-tlett ibliet u l-Belt Valletta. Il-frażi “l-isbaħ port fid-dinja’ min jaf kemm smajniha. Magħhom dawk li jżuruna jitkellmu fuq kif issaħħru bl-Imdina, biċ-Ċittadella u bit-Tlett Ibliet. Kienet tqum il-mistosijiet kif dawn is-siti mhumiex parti mill-Lista ta’ Wirt Dinji. Dak li ma sarx fis-snin li għaddej, issa se jkun hemm tentattiv biex isir. Ħidma fil-kwiet wasslet biex tfassar dossier intitolat “The Maltese Fortifications of the Knights of St John”, li permezz tagħha pajjiżna se kun qiegħed jitlob li siti madwar Malta, inkluż Sant’Anġlu u l-Birgu, is-swar tal-Kottonera, Forti Rikażli, il-Forti Manoel, Tigne, l-Imdina u ċ-Ċittadella, jiġu meqjusin, bħala wirt dinji tal-UNESCO b’estensjoni man-nomina tal-Belt Valletta. Din l-applikazzjoni se tintefa’ fl-aħħar ta’ Jannar.
IT-TORĊA intervistat lil Ambaxxatur tal-UNESCO u Delegat Permanenti ta’ Malta fil-UNESCO, Mons Dr Joe Vella Gauci dwar il-Proċess għan-Nominazzjoni ta’ aktar Siti Maltin u Għawdxin fil-Lista tal-Wirt Dinji.
Nistaqsuh kif bħala pajjiż ilna snin twal, anki sa mis-snin disgħin, inpoġġu siti storiċi fuq il-lista tal-UNESCO biex dawn jiġu dikjarati bħala Wirt Dinji. Insemmu per eżempju iċ-Ċittadella li ilha tissemma’ sa mis-sena 1998. Anki l-Imdina tpoġġiet fuq din il-lista sa mis-sena 1998. Magħhom il-Forti Sant Anġlu. Għaddew 27 sena u dawn fuq il-lista kienu u fuq il-lista baqgħu. F’27 sena jidher li ftit li xejn sar biex dawn is-siti, jiġu dikjarati wirt dinji. X’ġara? Tfajniehom fuq il-lista u ħallejniehom hemm?
Ambaxxatur u Delegat Permanenti ta’ Malta fil-UNESCO, Mons Dr Joe Vella Gauci jgħidilna li “l-ewwel nett mhijiex attitudni korretta li ngħidu ‘tfajniehom’ fuq il-lista. Il-fatt li dawn waslu sa fuq il-lista tentattiva jfisser li diġà għaddew minn livell ta’ skrutinju għax fid-dinja mhux kull ma toħlom jasal sa fuq il-lista tentattiva tal-Wirt Dinji. Iżda mbagħad wara li tasal fuq dik il-lista jkun hemm proċessi oħra itwal jekk wieħed ikun jixtieq iwassal il-proprjetà fuq il-lista tal-wirt dinji, biex niftiehmu, il-famuża lista li fuqha hemm It-Tempji Megalitiċi, l-Ipoġew ta’ Ħal Saflieni u l-Belt Valletta. Issa biex proprjetà tasal għal fuq dik il-lista, l-ewwel nett irid ikollha dawk li jissejħu Outstanding Universal Values, jiġifieri valur li huwa mhux biss ta’ importanza lokali, anqas nazzjonali, anqas reġjonali, imma universali. Jekk il-valur mhuwiex tali li jkun universali, allura l-probabiltà li tasal fuq din il-lista tkun minima. Imbagħad, barra minn hekk, il-valur universali jrid ikun meqjus bħala ‘Outstanding’.
U għaliex din it-tip ta’ iperboliżmu biex ngħid hekk? Għaliex il-lista trid tassew tfisser li dak li hemm fuqha huwa ta’ valur. Jekk il-lista se taċċetta kollox, allura tkun hi stess li titlef mill-kredibilità tagħha. Mela meta għandek il-proprjetajiet li waslulek fuq il-lista tentattiva u meta inti qed tikkunsidra tmexxiehomx ’lquddiem jew le, trid tibda tara bil-quddiem jekk jinstabux l-Outstanding Universal Values tagħhom. Inkella ma jkunx sostenibbli li tmexxi.”
Kompla jgħidilna li “imbagħad hemm ħaġa oħra. Meta proprjetà tasal fuq il-lista ta’ Wirt Dinji, bħalma diġà għandna, hemm ħafna issues ta’ management u ħarsien, li huma affarijiet kollha tajbin. Mela meta inti għandek proprjetajiet li għadhom fuq il-lista tentattiva, inti trid tara li jekk għada pitgħada dawn jaslu fuq il-lista ta’ wirt dinji, inti se jkollok kollox f’postu, għall-ordni u tista’ timmaniġġja u tħarishom skont l-istandards li titlob il-famuża lista ta’ wirt dinji. Mela waqt li l-proprjetajiet qegħdin fuq il-lista tentattiva, waqt li f’għajnejn in-nies forsi mhux dejjem jidher xi jkun qiegħed isir, ikunu qegħdin isiru dawn it-tip ta’ eżerċizzji wkoll. Inutli trid tinnomina xi sit, jekk qabel ma tkunx ħejjejt it-triq b’ċertu għaqal.”
Nistaqsuh dwar il-fatt li fl-aħħar snin hu kien qiegħed jimbotta biex dan il-proċess jingħata ħajja. Issa hemm il-proposta imsejħa “The Maltese Fortifications of the Knights of St John”, li permezz tagħha qegħdin titolbu li siti madwar Malta, inkluż Sant’Anġlu u l-Birgu, is-swar tal-Kottonera, Forti Rikażli, il-Forti Manoel, Tigne, l-Imdina u ċ-Ċittadella, jiġu meqjusin, bħala wirt dinji tal-UNESCO b’estensjoni man-nomina tal-Belt Valletta. Għaliex din il-bidla daqshekk drastika? Fis-sens li ddaħħlu is-swar kollha ta’ żmien l-Ordni ta’ San Ġwann?
Mons Vella Gauċi iwieġeb għal dan u jgħidilna li “meta fis-sena 1988 kienu ġew innominati l-Fortifikazzjonijiet tal-Port il-Kbir, il-World Heritage Centre kien irrakkomanda lil Malta li dawn jidħlu fuq il-lista tal-wirt dinji bħala estensjoni tal-Belt Valletta, għax il-valur tagħhom huwa tali mhux meta meqjusa waħedhom f’iżolament iżda meta meqjusa fil-kuntest sħiħ tal-Belt Valletta. Aħna u naħdmu fuq din in-nominazzjoni dan l-aħħar, anki waqt li konna qed nikkunsidraw proprjetajiet bħalma huma l-Imdina u ċ-Ċittadella ta’ Għawdex, ġibna diversi konsulenti esperti minn madwar id-dinja, kif jitlob il-proċess tan-nominazzjoni. U jidher li dan il-valur f’kuntest sħiħ ta’ sistema waħda ta’ fortifikazzjonijiet għadu b’saħħtu. Hemm ċertu għaqal ta’ kif tinkiteb nominazzjoni, skont il-kriterji li fuqhom se tiġi ġġudikata u dan huwa parti minn din l-istrateġija sabiex l-applikazzjoni jkollha ċans tajjeb. L-argument tagħna hu li bħalma l-Belt Valletta hija fenomenu uniku fid-dinja, hekk ukoll is-sistema tal-fortifikazzjonijiet li biha l-Ordni ta’ San Ġwann għamlet mill-gżejjer tagħna arċipelagu fortizza.”
Il-mistoqsija li ssegwi hi dik li “ovvjament dan ifisser li la darba dawn is-siti jiġu dikjarati bħala wirt dinji tal-UNESCO, se jsir ‘buffer zone’ madwarhom. Eżattament xi jfisser dan il-buffer zone, u dan ifisser li se jkun qiegħed jillimita żvilupp qrib dawn is-siti?
L-Ambaxxatur għall-UNESCO jenfasizzalna li “l-‘buffer zone’, ismu miegħu – hija żona li tagħti nifs. Issa skont x’tifhem b’tagħti nifs. Ħa nġib l-eżempju tal-Belt Valletta. Il-Belt Valletta, preżentament hi sit kollha kemm hi fuq il-lista tal-wirt dinji. B’daqshekk ma jfissirx li ma jistax isir żvilupp fiha. Imma dak li jsir irid isir b’rispett lejn il-post u lejn il-valuri universali u ‘outstanding’ li din tippossjedi. U dan huwa xi ħaġa tajba, għax ifisser li għandna xi ħaġa prezzjuża u għandna l-għodda biex nibżgħu għaliha. Issa jekk tista’ tagħmel ċertu żvilupp ġos-sit innifsu, aktar u aktar tista’ tagħmel żvilupp fil-buffer zone tas-sit, iżda hemm żvilupp u hemm żvilupp. Irridu noqogħdu attenti għax fil-ħajja nsibu żewġ estremi.
Insibu min hu allerġiku għall-kelma żvilupp u jibda jgħajjat il-‘le’ qabel ma biss ikun sema’ x’inhu ġej, u nsibu min hu allerġiku għall-kelma kontroll u jibda jgħajjat il-frustrazzjoni tiegħu qabel ma biss ikun sema’ x’tip ta’ kontroll. L-iżvilupp, meta huwa għaqli huwa tajjeb, u l-kontroll meta huwa raġunat huwa altru milli ġġustifikat.”
Jisħaq li “issa biex niġi għar-risposta tiegħek, iva. Jekk se nżidu s-siti, se jiżdiedu l-‘buffer zones’. Ifisser li nkunu żidna siti fuq lista prestiġjużissima tal-Wirt Dinji; ifisser li se jiġu aktar nies u turisti biex jaraw dawn is-siti; ifisser li nkunu qegħdin nirrikonoxxu l-valur imprezzabbli tal-wirt li għandna xorti ngawdu; u allura jfisser li se nkunu qegħdin inżidu d-dmir tagħna li nħarsu dan kollu. Dan faċli tgħid għandi proprjetà tħares fuq sit ta’ wirt dinji, u għandha l-veduta rrid nibni minnha ma nafx kemm. Imma nibni jien u jibni ta’ ħdejja, u ta’ ħdejna kollha kemm huma u mill-patrimonju ta’ wirt dinji ma jibqa’ jara ħadd xejn. Huwa proprju għalhekk li jidħlu dawn il-kontrolli għax kif jgħid il-Malti, taqta’ bla ma tqis, minn pezza ma toħroġx qmis!”.
Nistaqsih kif f’moħħi qiegħed jiġini l-Forti Sant Iermu. Dik il-parti fejn kien inħadem il-film Midnight Express. Parti li llum hi mitluqa u abbandunata. Bi proposta bħal din, din il-parti tista’ titħalla kif inhi?
Mons Vella Gauci jgħidilna li “l-Forti Sant Iermu, bħala parti mill-Belt Valletta, diġà jinsab fil-lista ta’ Wirt Dinji. Is-sbuħija ta’ Forti Sant Iermu forsi tista’ toħroġ ħafna iktar jekk dik iż-żona tkun irranġata, imma b’daqshekk ma jfissirx li Forti Sant Iermu m’għandux valur. Irridu nagħmlu distinzjoni bejn id-dehra u l-valur; bejn is-sbuħija u l-valur. Vera li waħda tgħin lill-oħra u hekk għandu jkun.
Il-fatt li Sant Iermu huwa parti mill-proprjetà fuq il-lista ta’ Wirt Dinji jfisser li biex il-post jiġi restawrat u żviluppat u mogħti ħajja u skop ġdid (għax naturalment m’għadx fadallu l-iskop militari oriġinali), hemmhekk irridu niddjalogaw mal-World Heritage Centre biex niżguraw li kwalunkwe proġett iżid u mhux inaqqas il-valur. Fil-passat diġà rajna u smajna bi proposti differenti. S’issa għadu ma mmaterjalizza xejn.”
Nistaqsuh dwar il-Forti Manoel, li hu imdawwar minn żvilupp li għadu għaddej. Dan kif se jiġi affettwat? Jekk nieħdu l-Forti Rikażli, naraw li din għandha partijiet minnha li se jaqgħu fil-baħar. X’se jiġri fuq din il-Forti bi proposta bħal din?
Għal din id-domanda jgħidilna li “proposta bħal din tista’ biss issaħħaħ il-kawża ta’ min għandu għal qalbu l-patrimonju u ma jixtieqx jara lill-pajjiż jitlef ġawhar li bħalissa għandna, anki jekk fi stat sensittiv. Il-kwistjoni mhix x’se jiġri minn dawn is-siti jekk jidħlu fuq il-lista ta’ Wirt Dinji. Jekk jidħlu fil-lista nafu x’se jiġri – se tiżdied ir-responsabilità fuq il-pajjiż biex nieħdu ħsiebhom, bħalma se tiżdied il-glorja u l-preġju tal-pajjiż li jkollu aktar siti fuq il-lista, biex inkunu għidna kollox. Imma l-kwistjoni mhix din. Il-kwistjoni hi jekk dawn is-siti humiex se jaslu fuq il-lista tal-wirt dinji; jekk il-Kumitat tal-Wirt Dinji hux se jqis lil dawn is-siti bħala awtentiċi u integri jew jekk hux se jqishom bħala mittiefsa żżejjed. Naturalment il-pajjiż jagħmel il-loġika tiegħu, l-argumenti tiegħu u l-preżentazzjoni tiegħu.”
6). Hemm linjiet oħra ta’ difiża tal-Kavallieri, li huma it-torrijiet ta’ madwar il-kosta. Linja ta’ difiza interessanti ħafna. X’kienet ir-raġuni li dawn ma ġewx inklużi?
Kif spjegajt qabel, biex tasal sa fuq il-lista, is-siti jrid ikollhom valur li huma ‘outstanding’ u universali. Jista’ jkollok xi ħaġa li fiha valur għoli għan-nies ta’ raħal, imma mhux għal ta’ raħal ieħor; jew xi ħaġa ta’ valur għall-Maltin imma mhux neċessarjament għall-Mediterran. F’dan il-każ, il-kriterju huwa ‘outstanding’ u universali. Issa allura meta tagħmel il-konsiderazzjonijiet tiegħek inti trid tmur b’applikazzjoni li tgawdi l-aħjar probabilitajiet.
Mistoqsi dwar x’inhuma l-pjani u l-proċess li krid isir fil-ġimgħat u x-xhur li ġejjin b’rabta ma’ din il-proposta, hu jgħid li “bħalissa qegħdin naħdmu fuq l-applikazzjoni biex tinxteħet fl-aħħar ta’ Jannar. Imbagħad minn hemm jiskatta l-proċess intern tal-World Heritage Centre li jgħaddi din l-applikazzjoni għand diversi konsulenti tiegħu u nistennew ir-rapporti. Meta jiġu r-rapporti, bir-rakkomandazzjonijiet, il-World Heritage Centre jgħaddi n-nomina ta’ Malta għand il-World Heritage Committee. Dan huwa kumitat ta’ 21 pajjiż eletti minn fost il-membri firmatorji tal-World Heritage Convention. Huma dawn il-pajjiżi li se jiddeċiedu u jgħidulna: ‘iva, dawn is-siti għal fuq il-lista tal-Wirt Dinji’, jew ‘le, dawn is-siti ma fihomx valur biżżejjed’.
Jistgħu wkoll jirreferu l-applikazzjoni lura u jgħidulna: ‘Din l-applikazzjoni tista’ tiġi kkunsidrata jekk iżżidu din il-ħaġa jew tneħħu l-oħra’. Naturalment jekk qed ngħidu li l-kumitat huwa magħmul minn 21 pajjiż, allura hemmhekk jidħol l-eżerċizzjoni tad-diplomazija biex il-pajjiż jispjega lilu nnifsu kemm jista’ jkun biex jikseb l-approvazzjonijiet meħtieġa li jkunu doverużi. F’dan l-istadju nixtieq inrodd ħajr lill-Prim Ministru, Dr Robert Abela u lill-Ministru tal-Kultura, l-Artijiet u Gvern Lokali, Dr Owen Bonnici; liċ-Chief of Staff tal-OPM, Mark Mallia u lis-Segretarju Permanenti fi ħdan il-Ministeru tal-Kultura, l-Artijiet u Gvern Lokali, Kevin Mahoney, u fl-aħħarnett iżda mħux l-inqas lil Dr Tony Pace (Former Superintendent) u lit-team tiegħu li hu responsabbli mill-kitba tad-Dossier għan-Nominazzjoni ta’ dawn is-siti. Biex nikkonkludi rrid ngħid li l-inizjattiva li ħadna hi bħal ħafna esperjenzi fil-ħajja, bħal ngħidu aħna: jekk ma toqgħodx għall-eżami titlef kull possibiltà li tgħaddi; jekk mat-tellaqx qatt ma tista’ tirbaħ it-tiġrija u biex nieħdu eżempju ieħor, jekk ma tbaħħarx tibqa’ ankrat fil-port! Għalhekk dan l-isforz kollettiv, bit-tama f’Alla li xi darba naslu!”.
