Richard A. Matrenza, li fil-passat kien xandar regolari mal-Voice of the Mediterranean, kien għamel intervista lil Dott. Albert Ganado, avukat bi professjoni li kellu l-istudju tal-Istorja bħala passatemp. Madankollu jirriżulta li Dott. Ganado kien jieħu dan il-“passatemp” bis-serjetà ħafna. L-istudju u l-ġbir ta’ stampi u mapep ta’ Malta wassluh għal aktar studju tal-kartografija, partikolarment kartografija Taljana tas-Seklu 16. Dott. Ganado kien ukoll kontributur regolari ta’ diversi pubblikazzjonijiet storiċi stmati u kien fuq bażi regolari jikteb fuq il-“Malta for the Encyclopaedia Brittanica Yearbook”.
L-intervista kienet waħda minn sensiela ta’ talk shows, oriġinarjament imxandra bl-Ingliż hekk kif dan ir-radju kien ixandar bil-lingwa Ingliża għall-Mediterran, li s-Sur Matrenza kien itella’ ta’ kull ġimgħa mill-istudios ta’ Voice of the Mediterranean f’San Franġisk Ravelin, il-Furjana. Din kienet imxandra għall-ewwel darba f’Marzu tal-1989. Sussegwentement, fuq talba ġenerali, din l-intervista kienet reġgħet ixxandret f’Settembru tal-istess sena.
Din hija l-intervista ta’ Matrenza ma’ Dott. Albert Ganado fl-intier tagħha:
Tista’ tagħtina xi informazzjoni dwar dan is-subborg?
Il-Furjana hija subborg tal-Belt Valletta, il-belt kapitali ta’ Malta. L-ewwel ġebla tagħha tpoġġiet f’Marzu tal-1566 wara l-Assedju l-Kbir tal-1565. Matul l-Assedju l-Kbir it-Torok ippruvaw jirbħu l-gżira mingħand il-Kavallieri tal-Ordni ta’ San Ġwann. Huma ma rnexxewx fl-attentat tagħhom u l-Assedju spiċċa f’Settembru tal-1565.
Wara dan, wieħed mill-inġiniera prinċipali fl-Italja, Francesco Laparelli, inġieb Malta u ressaq pjanti għall-belt il-ġdida li nbniet fuq biċċa art dejqa ħierġa fil-baħar (isthmus) li tifred iż-żewġ portijiet ta’ Malta – il-Port il-Kbir kif nafuh fuq naħa u l-Port ta’ Marsamxetto fuq in-naħa l-oħra.
Għal numru ta’ għexieren ta’ snin, id-difiżi tal-Belt Valletta ma kellhomx protezzjoni fuq in-naħa tal-art. Id-difiżi ta’ barra fuq in-naħa tal-art kien borġ ġebel u l-belt setgħet tiġi difiża mill-fortifikazzjonijiet minħabba forza li tattakka ma kellu ebda protezzjoni minn sparar. Madankollu, l-Ordni ta’ San Ġwann qieset li d-difiżi tal-Belt Valletta għandu jkollhom xi protezzjoni bil-bini ta’ swar u fortifikazzjonijiet oħra.
F’dan l-istadju fuq liema perjodu qegħdin nitkellmu?
Il-perit u l-inġinier militari li għamel il-proposti lill-Ordni wasal Malta fl-1 ta’ Settembru, 1635. Kien jismu Pietro Paoli Floriani, irrakkomandat lill-Ordni bħala wieħed mill-aktar inġiniera importanti fl-Ewropa ta’ dak iż-żmien.
Dan kien studja s-sit iżda wara xi żmien f’Malta, sfortunatament, marad u għalhekk għamel għal ftit ġimgħat ta’ konvalexxenza. Dan minkejja li f’perjodu qasir ħafna (fil-fatt fis-17 ta’ Ottubru) kien diġà ħareġ bl-ewwel rapport tiegħu.
Huwa sab li Valletta, kif għidna, ma kellhomx outworks u rrimarka ċerti difetti fid-difiża. Pereżempju qal li l-ġnub kellhom għalqa tan-nar fqira, li l-foss tas-swar tal-Belt kien fond u dejjaq wisq u li l-pjattaformi tas-swar kienu ristretti ħafna.
Fil-fatt, il-foss madwar il-Belt kien qatt imxarrab jew inkella kien dejjem niexef?
Issib xi inċiżjonijiet taż-żona tal-port, prinċipalment tas-Seklu 16 u dak ta’ wara, li jagħtu l-impressjoni li l-baħar jista’ joħroġ fil-foss mill-Port il-Kbir fuq naħa u l-Port ta’ Marsamxett fuq in-naħa l-oħra, iżda dan mhuwiex korrett. Il-foss tal-Belt Valletta dejjem kien wieħed xott. Il-baħar qatt ma daħal fil-foss li jaqta’ l-belt Valletta mill-Furjana. Il-Furjaniżi eventwalment ħarġu bil-proposta li għandu jkun hemm linja prinċipali (mainline) biex jipproteġu s-swar, id-difiżi tal-Belt Valletta fuq in-naħa tal-art, il-mainline tikkonsisti f’sur ewlieni u żewġt iswar żgħar oħra. Kienu kkontemplati żewġ linji ta’ difiża ta’ barra li kienu jinkludu żewġ ravelins.
Għal persuna li tgħix fis-soċjetà moderna u li ma kellha ebda relazzjoni diretta mal-bliet u d-difiża tagħhom, termini bħal dawn ħafna drabi huma mċajpra. X’inhu ravelin?
Ravelin huwa xogħol artistiku difensiv li jipproteġi s-swar warajh. Il-Furjaniżi pproponew dawn iż-żewġ ravelin li eventwalment inbnew u issa qegħdin fuq San Franġisk Ravelin.
Hemm xi raġuni għala r-ravelin kien jismu għal San Franġisk?
Is-swar kollha tal-Belt Valletta u l-Furjana ngħataw l-isem ta’ qaddisin. Fil-fatt, fil-Furjana għandna l-Bastjun ta’ San Filippu u fuq ir-ravelin l-ieħor, in-naħa l-oħra, is-Swar ta’ Notre Dame. Peress li l-Kavallieri kienu ordni reliġjuża, aktarx ħassew li kienu protetti aħjar mill-għadu jekk jadottaw l-ismijiet ta’ dawn il-qaddisin.
Mill-banda l-oħra, jista’ jkun li kien jismu San Franġisk Ravelin minħabba l-Kunvent tal-Kapuċċini li jagħti fuq ir-ravelin. Il-Kunvent ilu hemm mis-snin 1580, jiġifieri kważi 50 sena qabel ma ġie propost San Franġisk Ravelin u ttieħed żmien mhux ħażin qabel ma eventwalment jinbena.
Il-Furjaniżi ffaċċjaw xi reżistenza?
Iva u żgur. Pratttikament, xi ftit jew wisq bħad-dinja tal-lum. Meta jkun hemm xogħlijiet pubbliċi kbar xi jsiru ssib diversi opinjonijiet li jvarjaw minn waħda għall-oħra. Għalhekk, il-proposti tal-Furjaniżi ġew miġġielda minn oppożizzjoni qawwija ħafna minn inġiniera militari, kif ukoll minn membri tal-Ordni.
Kellu jidher quddiem il-Kunsill tal-Ordni biex jippreżenta l-proposti tiegħu.
Eventwalment, dawn ġew approvati b’35 vot u 14 kontra. Iżda, l-oppożizzjoni tant kienet qawwija li xi Kavallieri tal-Ordni rreżenjaw mill-pożizzjonijiet tagħhom bi protesta.
Min kien se jieħu ħsieb il-finanzi?
Dik kienet waħda mir-raġunijiet għaliex il-proġetti ta’ Furjaniżi kienu opposti. Xi wħud mill-membri tat-teżor tal-Ordni ħassew li dan kien proġett li jiswa ħafna flus. Anke jekk il-proposti tagħhom ġew approvati, xorta waħda ħarġet kritika minn diversi partijiet bħal pereżempju minn Salvatore Imbroll, Prijur Malti tal-Kon-Katidral ta’ San Ġwann, il-Knisja Konventwali tal-Ordni, fil-Belt Valletta.
Kritiku ieħor kien kavallier prominenti, ċertu Lelio Branacaccio, li kien inġinier militari kif ukoll Kavallier tal-Ordni li kiteb u ppubblika ktieb dwar l-inġinerija militari, “I Carichi Militari” f’Venezja, 1620.
Din l-oppożizzjoni għall-proġett kienet ibbażata b’xi mod fuq rivalità professjonali?
Mela, dan huwa dejjem possibbli, għax aħna lkoll umani u għalhekk ir-rivalità tidħol. Madankollu ma naħsibx li Brancaccio, li kien kavallier, kellu xi ambizzjoni li jagħmel il-proġett huwa stess. Allura, probabbilment, ħafna mill-kritika tiegħu kienet ġenwina.
Lelio Brancaccio kien kavallier prominenti ħafna. Fil-fatt, dan l-aħħar, il-Mużew tal-Ordni ta’ San Ġwann f’Londra ppubblika ktieb miktub u miġbur minn Julia Toffolo, li għandu, fuq il-qoxra ta’ quddiem, riproduzzjoni ta’ inċiżjoni ta’ dan il-kavallier partikolari. L-inċiżjoni saret wara pittura taż-żejt mill-artist famuż Anthony Van Dyke.
Tista’ tiddeskrivi xi ħaġa dwar il-Kunvent tal-Kapuċċini u r-rilevanza tiegħu għall-iżvilupp tal-Furjana?
Il-Kunvent tal-Kapuċċini huwa mibni fuq art għolja li tagħti fuq San Franġisk Ravelin. Waħda mill-kritika prinċipali kontra l-proposti li saru mill-Furjaniżi kienet li s-sit ta’ dan ir-ravelin u tad-difiżi tal-madwar ġew injorati mill-art ogħla li fuqha nbena l-Kunvent.
Mil-lat militari, għalhekk, xi wħud ħasbu li kienet tkun idea aħjar li jinbnew id-difiżi hawn. Aktar tard, fil-fatt, kien hemm proposta li l-Kunvent tal-Kapuċċini, li kien fuq art għolja, jitneħħa minn dak is-sit biex ikunu jistgħu jiddefendu aħjar ir-ravelin. Dan għax ħasbu li jista’ jfixkel il-ħarsien ta’ xogħlijiet ta’ taħt.
Il-ġnien tal-Mall huwa żona ta’ rikreazzjoni popolari fil-Furjana. Tajjeb jekk ngħidu li l-ġnien kien jismu għal logħba partikolari li kellhom il-kavallieri?
Iż-żona kienet tintuża mill-kavallieri għar-rikreazzjoni. Biex jipproteġu lilhom infushom minn dawk li jaraw u biex jikkonservaw il-privatezza tagħhom, fl-imgħoddi dan il-ġnien kien imdawwar b’ħitan.
Imma llum m’hemmx ħitan. Illum, għandna ħajt tal-ħaxix. Nista’ nagħmel punt interessanti hawnhekk. Ma nafx eżatt x’kienet il-logħba imma, naħseb li kellha x’taqsam ma’ skutelli.
Il-punt li ridt nagħmel huwa dan – ftit ta’ jiem ilu biss, ħabib Ingliż tiegħi, li huwa espert fil-pitturi ta’ Malta ta’ Alberto Pullicino, urieni ritratt ta’ stampa li kien għadu kemm inzerta fid-Danimarka – akkwarell tas-seklu 18 li juri rġiel jilagħbu l-Boċċi fuq is-swar t’isfel tal-Belt Valletta li jħarsu lejn il-Port ta’ Marsamxetto. Din hija logħba popolari ħafna li għadha tintlagħab sal-ġurnata tal-lum f’ħafna grawnds madwar Malta, inkluż wieħed fil-Furjana.
