Proprju fl-aħħar jiem smajna ħafna dikjarazzjonijiet u battibekki dwar is-“suldati tal-azzar.” Frażi li kienet tingħad għal dawk il-Laburisti li minkejja l-interdett ivvutaw xorta waħda lill-Partit Laburista fl-elezzjoni ġenerali tas-sena 1962. Il-frażi ‘Suldat tal-Azzar’ kienet intużat għall-ewwel darba f’editorjal ta’ Il-Ħelsien fis-27 ta’ Frar 1962, biex ikunu deskritti l-kważi 51,000 votant li għażlu lill-kandidati tal-Partit Laburista fl-elezzjoni generali tas-sena 1962. Ma’ kienx hemm dubju li wara li l-Kap Nazzjonalista uża l-frażi ‘suldati tal-azzar’ fl-aħħar jiem, liema frażi użaha biex jiddeskrivi lil dawk li attendew laqgħa politika tal-Partit Nazzjonalista minkejja l-maltemp, din kienet se tqajjem reazzjoni b’mod partikolari minn dawk li għaddew mill-interdett jew mill-qraba tagħhom.
L-elezzjoni tas-sena 1962 u anki ta’ warajha, jibqgħu mfakkrin fost oħrajn għad-dnub il-mejjet, l-interdett u d-dfin fil-miżbla.
Fl-elezzjoni tas-sena 1962 il-Partit Nazzjonalista kiseb 63,262 vot jew 42 fil-mija waqt li l-Partit Laburista kiseb 50,974 vot jew 33.8 fil-mija.
Minkejja l-kundanni kbar li kien iġorr mieghu vot lill-Partit Laburista u minkejja l-biża’ li xterdet, fuq it-tieni distrett fl1962 il-Partit Laburista kien saħansitra kiseb 56.2 fil-mija tal-voti. Dak iż-żmien it-Tieni Distrett kien magħmul mill-Birgu Bormla, l-Isla, l-Kalkara, Wied il-Għajn u Ħaż-Żabbar.
Jekk wieħed l-elezzjoni tas-sena 1966 isib li l-Partit Nazzjonalista kien kiseb 68,656 vot jew 47.9 fil-mija waqt li l-Partit Laburista kien kiseb 61,774 vot jew 43.1 fil-mija. Dan ifisser li f’4 snin minkejja li vot għal kandidat Laburista kien għadu jfisser dnub mejjet, il-voti lill-kandidati Laburisti żdiedu bi ftit inqas minn 12,000.
Fis-sena l-1966 minkejja li l-kundanni kienu għadhom fis-seħħ, il-Partit Laburista kien reġa’ kiseb maġġoranza assoluta fuq it-Tieni Distrett – 63.8 fil-mija u dik id-darba anki fuq it-Tielet Distrett – 54.7 fil-mija.
Fl-elezzjoni ġenerali ta’ sentejn wara jiġifieri dik tas-sena 1971, meta l-interdett kien tneħħa, il-Partit Nazzjonalista kiseb 48 fil-mija jew 80,753 vot waqt li l-Partit Laburista kiseb 85,448 vot jew 50.8 fil-mija. Fuq l-10 snin qabel il-Partit Laburista żied il-voti minn kważi 51,000 għal kważi 86,000 – żieda ta’ kważi 35,000 vot.
L-interdett hu ġrajja li affettwa eluf ta’ familji Maltin. Ġrajja li l-ġrieħi tagħha baqgħu jinħassu. Illum munkejja li għadda ż-żmien, għal ħafna il-feriti qatt ma’ għalqu.
Dwar din il-ġrajja spiss kont nitkellem ma’ Salvu Fenech, li ħalliena proprju ftit tal-ġimgħat ilu. Salvu għamel ħajtu jimmilita fil-Partit Laburista kien qalilna li “jiena dħalt membru tal-Partit Laburista f’April 1968 wara li inżamm l-istrajk ġenerali organizzat mill-General Workers Union. Għadni membru sal-lum; kien hemm żmien li kont parti mill-amministrazzjoni tal-Labour League of Youth (l-Għaqda ta’ Żgħażagħ Laburisti) u dik tal-Partit Laburista l-iktar fis-sittinijiet u sebgħinijiet. Jien dejjem għent lill-partit meta ġejt mitlub.”
L-Interdett u Dnub Mejjet
Dwar l-interdett Salvu kien qalilna li “f’April tas-sena 1961 Sir Michael Gonzi, Arċisqof, kif kien isejjaħlu il-perit Dom Mintoff ta l-interdett fuq lill-membri ta’ l-Eżekuttiv tal-Partit Laburista u wara impona d-dnub il-mejjet għal dawk kollha li jgħinu b’xi mod jew jivvotaw għall-Partit Laburista.
X’kien l-iskop ta’ Gonzi? Ma kienx xi ħaġa spiritwali jew li għandha x’taqsam ma’ reliġjon. L-għan ewlieni kien li jfarrak għal kollox il-Partit Laburista u li jneħħi, anke jeżilja, mix-xena politika Maltija lill-mexxej tal-Partit Dom Mintoff
X’kienet ir-reazzjoni tal-Laburisti għall-kundanna ta’ Gonzi;? Salvu kien qalilna li ‘jiena naqsam din r-reazzjoni fi tlett kategoriji. L-ewwel waħda kienet numru ta’ Laburisti, l-iktar nisa u rġiel anzjani ċedew għat- theddid spiritwali ta’ Gonzi u beżgħu li jitilfu ruħhom u ma vvotawx lill-partit. Ħafna minnhom ivvotaw għall-Partit tal-Ħaddiema Nsara imwaqqaf minn Toni Pellegrin. Jiena ma nagħtix tort lilhom; kienu Laburisti iżda nsara Kattoliċi ukoll. It-tieni kategorija kienu dawk li ġew jitmellħu minn dak li stqarr Gonzi; kienu deċiżi li jivvotaw għall-Partit Laburista minkejja l-interdett u d-dnub mejjet. Huma fehmu li huma barra mill-Knisja Kattolika u għaldaqstant dak li stqarr Gonzi ma kienx jgħodd għalihom. It-tielet kategorija kienu numru kbir ta’ Laburisti li emmnu li d-dnub il-mejjet ma kienx dnub. Huma emmnu tassew li Gonzi ma kellux s-setgħa li jimponi id-dnub il-mejjet u għaldaqstant setgħu jivvotaw għall-Partit Laburista u jibqgħu membri tal-Knisja Kattolika.”
Iżda x’valur kellu dan l-argument? Gonzi kellu setgħa li jimponi d-dnub il-mejjet?
Kien Dnub Mejjet
Salvu kien qalilna li “jiena nemmen li Gonzi bħala Arċisqof tal-Knisja Kattolika kellu, skond ir-regolamenti tal-Knisja Kattolika li jimponi u li jaħfer id-dnub il-mejjet. Gonzi bħala Isqof ta’ Għawdex kien impona id-dnub il-mejjet, u li jaħfru hu biss, lil dawk l-Għawdxin li jkollhom x’jaqsmu sesswalment ma’ l-annimali. Ukoll matul l-aħħar gwerra dinjija Gonzi impona id-dnub il-mejjet fuq dawk in-nies li kienu imorru jfittxu fid-djar mġarrfa bil-bombi u jisirqu ħwejjeġ prezzjużi. M’hemmx dubju li Gonzi kellu s-setgħa li jimponi d-dnub il-mejjet fuq il-Laburisti. Iżda minn naħa l-oħra dawk il-Laburisti li emmnu id-dnub il-mejjet ma kienx dnub x’inhi l-pożizzjoni tagħhom bħala Kattoliċi. Jiena naħseb li huma qatt ma stqarrew fil-qrar dwar xi dnub mejjet. X’taħwid spiritwali! Hemm minn jgħid li bil-paċi ta’ l-1969 bejn il-Partit Laburista u l-Knisja Kattolika kollox ġie maħfur u minsi!”.
Pieni Ħorox
Salvu kien qalilna li “minbarra l-pieni spiritwal l-Laburisti sofrew pieni ħorox fuq il-ħajja ċivili tagħha. Min naħa spiritwali l-Laburisti kienu miċħuda minn regolamenti tal-knisja bħal qrar u tqarbin, ma setgħux ikunu parrinijiet fil-magħmudija jew griżma ta’ l-isqof, jew ikunu xhud waqt żwieġ Kattoliku. Ma kellhomx djarhom imbierka. Ħafna żgħażagħ Laburisti kellhom iħassru l-għerusija minħabba li s-sieħba beżgħet minn dnub il-mejjet. L-aktar ħaġa ta’ stmerrija kienet l-oġġezzjoni tal-Knisja li dawk il-Laburisti li mietu bid-dnub il-mejjet jiġu midfuna fil-post magħruf bħala l-miżbla. Jiena niftakar sewwa il-mewt traġika ta’ Caligari minn Ħaż-Żabbar li kien membru attiv fl-Eżekuttiv u li wara mewtu ġie midfun fil-miżbla.”
“Il-Laburisti sofrew minn azzjonijiet ċivili l-iktar dawk li kienu jaħdmu mal-gvern. Ħaddiema Laburisti ġew transferiti minn post ta’ xogħol għal ieħor iktar ‘lbogħod mir-raħal tagħhom. Oħrajn tilfu l-promozzjonijiet minħabba l-kulur politiku. Il-pulizija kiena jikkonsultaw mal-kappillan biex ikunu ċerti lejn fejn il-ħaddiena tal-gvern kellhom ġibda politika. Kien hemm okkażjonijiet li anke il-membri tal-famiji Laburisti ġew diskriminati fix-xogħol u l-istudju tagħhom b’riżultat ta’ telf finanzjarju u nuqqas ta’ opportinità fis-settur ta’ xogħol tagħhom”.
Il-ġejjieni
Salvu kien jgħidilna f’leħen sod li “dan l-episodju qatt ma għandu jintesa: Le qatt ma għandha tiġi minsija għax il-poplu sofra ħafna”.
