Li llum taqbad u ċċempel, tikkomunika ma’ xi ħadd b’messaġġi fuq diversi sistemi, jew tilgħab il-logħob, hi xi ħaġa li kważi kważi lanqas ngħaddu mingħajrha. Bil-mowbajl illum litteralment tista’ tagħmel kollox. Ibda milli ssegwi logħbiet tal-futbol ‘live’, tara filmati live ta’ dak li jkun qed jiġri madwar id-dinja fost oħrajn. Imma kemm naħsbu fuq x’ħidma saret matul is-snin, taħt gvernijiet differenti biex wasalna s’hawn.
Għax ejja ngħiduha kif inhi, niftakru fi żmien meta bdew deħlin l-ewwel telefons. Ħafna xtaqu li jkollhom dak is-sett, li dak iż-żmien kont tagħmel in-numri billi ddawwar rota. Ma setax ikollu kulħadd f’salt. L-istennija kienet kbira. Niftakar meta ġie l-ewwel sett id-dar. Ridna is-sett ikun aħmar mhux griż. Ma kienx fadal, allavolja biex tieħu sett aħmar ridt tħallas xi ħaġa żejda.
Spiċċajna bil-griż. Fil-Milied imbagħad kulħadd inġabar madwaru biex saret telefonata l-Awstralja. It-telefonata għal dawk il-postijiet imbiegħda ma kinitx irħisa. Għalhekk it-tefonata kienet isir fil-Milief u fil-festa tar-raħal. Għal bidu li wasal it-telefon, il-kommunikazzjoni xorta baqgħet bil-kitba. Konna nixtru envelop blu li kien jinfetaħ u tikteb fuqu. Maż-żmien imma it-tariffi bdew jorħsu. Min jaf kemm kien hemm ġirien li ma kellhomx u kienu spiss jiġu jċemplu u mbagħad iħallu xi ħaġa żgħira tal-flus tal-ispiża. Is-servizz, għal min kien tfal bħalna, kien ukoll joffri ċertu kurżità. Spiss kont tibda tiddalja u tidħol linja oħra u tibda tisma’ konversazzjoni. Min jaf kemm il-konversazzjoni smajna!!!
Malta għaddiet minn trasformazzjoni… minn għeruq analogi għal netwerk diġitali u bit-telefon l-antik quddiemi, li llum qiegħed hemm biex iżejjen biss, tkellimna ma’ l- Ambaxxatur Emeritus Anthony (Tony) DeBono, persuna li għal snin twal kien involut bhala pedina principali fil-qasam tal- Izvilupp tat-telekommunikazzjoni f’pajjiżna – minn qabel twieldet it-TeleMalta sa kemm din saret Maltacom u wara Go, jiġifieri tista’ tgħid l-unika persuna f’Malta li għex il-50 sena kollha f’diversi karigi nazzjonali u internazzjonali.
Kif iltqajt ma’ Anthony, qalli mill-ewwel li “Malta għaddiet minn trasformazzjoni tat-telekomunikazzjoni. Rivoluzzjoni sħiħa, għeruq analogi mxerrda għal netwerk diġitali rikonoxxut mad-dinja kollha. Dan jagħti ġieħ mhux biss lill-politika u l-infrastruttura, iżda lin-nies li għamluha possibbli: inġiniera, amministraturi, il-forza tax-xogħol, l-edukaturi tal-Workeres’ Union, ir-rieda politika u ċ-ċittadini bl-istess mod. L-istorja mhix waħda ta’ uniformità iżda ta’ unità.
“Jien kelli l-privileġġ li nservi lil Malta matul amministrazzjonijiet suċċessivi, iggwidat mill-fiduċja u l-appoġġ ta’ tliet mexxejja nazzjonali imponenti li l-viżjoni tagħhom ittraxxendiet il-linji politiċi. Il-Prim Ministru Dom Mintoff, li l-ispirtu riformista qawwi tiegħu wassal għall-ħatra tiegħi bħala CEO ta’ Telemalta fis-sena 1983 u ta s-setgħa lir-rwol tiegħi fix-xena globali. Warajh il-Prim Ministru (aktar tard President) Dr Eddie Fenech Adami, li l-Kabinett tiegħu żamm is-servizz tiegħi fl-1987 u appoġġja l-eżekuzzjoni tal-Pjan Prinċipali tat-Telekomunikazzjoni, u wera impenn għall-kontinwità nazzjonali fuq kollox. Kien ukoll il-President Emeritu Dr Ugo Mifsud Bonnici, li l-mentoraġġ, il-ħila politika, u l-appoġġ tiegħu matul il-karriera tiegħi servew bħala pilastru sod ta’ saħħa u inkoraġġiment.”
Tony DeBono jisħaq li “kien taħt il-gwida kollettiva tagħhom u bid-dedikazzjoni bla waqfien tat-timijiet nazzjonali tagħna li Malta saret l-ewwel pajjiż fid-dinja li kiseb netwerk ta’ telekomunikazzjoni 100 fil-mija omoġenju diġitalment. Il-wirt ta’ Telemalta bħala mudell globali ġie rikonoxxut aktar tard mill-Unjoni Internazzjonali tat-Telekomunikazzjoni tan-Nazzjonijiet Uniti, distinzjoni li tappartjeni lill-poplu Malti kollu. F’dan iż-żmien fil-50 anniversarju tagħha, il-wirt ta’ Telemalta jkompli jagħti s-setgħa lill-preżent u l-futur diġitali ta’ Malta. L-infrastruttura tagħha issa tippermetti industriji tal-ġenerazzjoni li jmiss fl-AI, l-Internet, il-blockchain, l-avjazzjoni, it-trasport marittimu, il-fintech, ir-realtà virtwali, u aktar. L-istorja ta’ Telemalta tispira lill-ġenerazzjonijiet futuri biex imexxu b’viżjoni, umiltà, u unità.
L-istorja… oriġini u importanza strateġika
Anthony DeBono enfasizza li “l-pożizzjoni strateġika ta’ Malta fil-Mediterran iddestinat lin-nies tagħha biex ikollhom rwol vitali fl-evoluzzjoni taċ-ċivilizzazzjoni.
Fit-telekomunikazzjoni, il-gżira ħadet il-post xieraq tagħha bħala pont bejn il-kontinenti. L-ewwel cable telegrafiku dirett taħt il-baħar, imqiegħed bejn l-Eġittu u Malta fl-1867, beda t-trasformazzjoni ta’ Malta f’ċentru ta’ komunikazzjoni. Aktar installazzjonijiet ta’ cables qabbdu lil Malta mal-pajjiżi ġirien, u għamluha arterja essenzjali bejn il-Lvant u l-Punent. It-telefonija waslet fl-1882 taħt il-Melita Telephone Company. Il-gvern ħa l-kontroll fl-1933, u witta t-triq għall-ippjanar tal-infrastruttura nazzjonali.”
Konnettività Pijuniera
“Irrid ngħid li fil-bidu kellna l-Cable and Wireless Ltd. mexxiet it-telekomunikazzjonijiet esterni tat-telegrafu u tar-radju tal-pajjiż. Madankollu, il-bidla vera seħħet fl-1955, meta n-NATO poġġiet cable kostali taħt il-baħar bejn Malta u Sqallija għal użu militari. Dik l-infrastruttura wittiet il-pedament għal benefiċċji ċivili. L-ewwel Exchange awtomatiku tat-telefon ġie introdott fl-1957, b’konverżjoni sħiħa sal-1965. Sal-1969, Malta kellha 20,000 linja tat-telefon, għalkemm id-domanda laħqet is-26,000. Fl-1972, il-gvern nieda pjan ta’ seba’ snin biex jespandi t-telekomunikazzjonijiet, imsaħħaħ mill-cable tan-NATO bejn Malta u Sqallija.
F’dan iż-żmien Tony De Bono kien is-Segretarju Privat tal-Ministru Dr Albert Hyzler li kellu fost tnax-il Dipartiment, il-Posta u t-Telefon. Għaldaqstant l-impenn ta’ DeBono kien mill-bidu nett.
Ftehim Hyzler-Togni u qabża teknoloġika
Tony DeBono jispjegalna li pass mill-aktar importanti kien ftehim bejn il-Ministri Malti Hyzler u dak Taljan Giuseppe Togni. F’Mejju 1974, il-Ftehim Hyzler-Togni bejn Malta u l-Italja witta t-triq għall-kooperazzjoni avvanzata. Introduċa link tar-radju tal-microwave b’kapaċità ta’ 960 kanal, Exchange tat-telefon internazzjonali, u konnettività globali espandiet.
Titwaqqaf TeleMalta
Imbagħad wasal pass importanti: fl-24 ta’ Ġunju 1975, il-Korporazzjoni Telemalta ġiet imwaqqfa formalment b’Att tal-Parlament. Din ikkonsolidat servizzi li qabel kienu mħaddmin separatament minn Cable and Wireless, Rediffusion, u d-Dipartiment tal-Posta u t-Telefons taħt korporazzjoni nazzjonali integrata waħda. Dan ippermetta pjan ta’ żvilupp nazzjonali koerenti.”
Il-Link tal-Microwave bejn Malta u Sqallija (parti mill-ftehim Hyzler Togni) ġie inawgurat f’Lulju 1976 mill-Ministru Wistin Abela, stabbilixxa ċirkwiti diretti ma’ pajjiżi Ewropej ewlenin u l-Libja. Ftit wara, is-Sejħiet Diretti Internazzjonali espandew għar-Renju Unit, Franza, il-Ġermanja tal-Punent, il-Greċja, l-Olanda, l-Iżvizzera, il-Belġju, u l-Italja.
Fl-1976 u l-1978, kien hemm l-ewwel Exchanges elettroniċi tat-telefon. Ħidma kbira saret mill-Inginier Maurice Mifsud Bonnici biex tlestew il-kuntratti. Dawn ġew introdotti permezz ta’ ftehimiet ma’ ditti Franċiżi u Taljani.
Kien hemm imbagħad Exchange ġdid fix-Xewkija, Għawdex, li beda jopera f’Ottubru 1985, u żied il-kapaċità minn 3,000 għal 7,000 linja sa Ottubru 1986. Sa tmiem il-Pjan ta’ Seba’ Snin (1973–1980), il-linji tal-Exchanges operattivi kienu rduppjaw minn 26,000 għal 54,000.
Il-Fabbrika tar-Rinnovazzjoni taż-Żejtun bdiet tħejji għal 22,000 linja addizzjonali sal-1987.” Itenni li “t-tieni Pjan ta’ Żvilupp (1981–1985) ra żieda ta’ 16.5 fil-mija fil-kapaċità tal-Exchanges, bl-abbonati jilħqu t-85,000.
Inkreddibli imma verità – kien hemm aktar minn 35,000 jistennew is-servizz tat- telefon u certament kien hemm bżonn sforz qawwi minn kulħadd – Gvern, tmexxija, ħaddiema u unions biex jirnexxi l-pjan.
Fl-1984, it-Telemalta ffirmat ftehimiet storiċi mat-Teletrade tal-Gran Brittanja u mad-Detecon tal-Ġermanja. Flimkien, stabbilew impriża konġunta biex jirrinovaw it-tagħmir u l-iskambji tal-abbonati, li pprovdew servizzi avvanzati. Dawn l-isforzi pijunieri, kondiviżi fil-Konferenzi tal-ITU, ġibdu l-attenzjoni internazzjonali u servew bħala mudell għan-nazzjonijiet li qed jiżviluppaw.”
(Ikompli l-ġimgħa d-dieħla)