Li llum taqbad u ċċempel, tikkomunika ma’ xi ħadd b’messaġġi fuq diversi sistemi, jew tilgħab il-logħob, hi xi ħaġa li kważi kważi lanqas ngħaddu mingħajrha. Bil-mowbajl illum litteralment tista’ tagħmel kollox. Ibda milli ssegwi logħbiet tal-futbol ‘live’, tara filmati live ta’ dak li jkun qed jiġri madwar id-dinja fost oħrajn. Imma kemm naħsbu fuq x’ħidma saret matul is-snin, taħt gvernijiet differenti biex wasalna s’hawn. Għax ejja ngħiduha kif inhi, niftakru fi żmien meta bdew deħlin l-ewwel telefons. Ħafna xtaqu li jkollhom dak is-sett, li dak iż-żmien kont tagħmel in-numri billi ddawwar rota. Ma setax ikollu kulħadd f’salt. L-istennija kienet kbira. Niftakar meta ġie l-ewwel sett id-dar. Ridna is-sett ikun aħmar mhux griż. Ma kienx fadal, allavolja biex tieħu sett aħmar ridt tħallas xi ħaġa żejda. Spiċċajna bil-griż. Fil-Milied imbagħad kulħadd inġabar madwaru biex saret telefonata l-Awstralja. It-telefonata għal dawk il-postijiet imbiegħda ma kinitx irħisa. Għalhekk it-tefonata kienet isir fil-Milief u fil-festa tar-raħal. Għal bidu li wasal it-telefon, il-kommunikazzjoni xorta baqgħet bil-kitba. Konna nixtru envelop blu li kien jinfetaħ u tikteb fuqu. Maż-żmien imma it-tariffi bdew jorħsu. Min jaf kemm kien hemm ġirien li ma kellhomx u kienu spiss jiġu jċemplu u mbagħad iħallu xi ħaġa żgħira tal-flus tal-ispiża. Is-servizz, għal min kien tfal bħalna, kien ukoll joffri ċertu kurżità. Spiss kont tibda tiddalja u tidħol linja oħra u tibda tisma’ konversazzjoni. Min jaf kemm il-konversazzjoni smajna!!!
Malta għaddiet minn trasformazzjoni…minn għeruq analogi għal netwerk diġitali u bit-telefon l-antik quddiemi, li llum qiegħed hemm biex iżejjen biss, tkellimna ma’ l- Ambaxxatur Emeritus Anthony (Tony) DeBono, persuna li għal snin twal kien involut bhala pedina principali fil-qasam tal- Izvilupp tat-telekommunikazzjoni f’pajjiżna – minn qabel twieldet it-TeleMalta sa kemm din saret Maltacom u wara Go, jiġifieri tista’ tgħid l-unika persuna f’Malta li għex il-50 sena kollha f’diversi karigi nazzjonali u internazzjonali.
Kif iltqajt ma’ Anthony, qalli mill-ewwel li “Malta għaddiet minn trasformazzjoni tat-telekomunikazzjoni. Rivoluzzjoni sħiħa, għeruq analogi mxerrda għal netwerk diġitali rikonoxxut mad-dinja kollha. Dan jagħti ġieħ mhux biss lill-politika u l-infrastruttura, iżda lin-nies li għamluha possibbli: inġiniera, amministraturi, il-forza tax-xogħol, l-edukaturi tal-Workeres’ Union, ir-rieda politika u ċ-ċittadini bl-istess mod. L-istorja mhix waħda ta’ uniformità iżda ta’ unità.
“Jien kelli l-privileġġ li nservi lil Malta matul amministrazzjonijiet suċċessivi, iggwidat mill-fiduċja u l-appoġġ ta’ tliet mexxejja nazzjonali imponenti li l-viżjoni tagħhom ittraxxendiet il-linji politiċi. Il-Prim Ministru Dom Mintoff, li l-ispirtu riformista qawwi tiegħu wassal għall-ħatra tiegħi bħala CEO ta’ Telemalta fis-sena 1983 u ta s-setgħa lir-rwol tiegħi fix-xena globali. Warajh il-Prim Ministru (aktar tard President) Dr Eddie Fenech Adami, li l-Kabinett tiegħu żamm is-servizz tiegħi fl-1987 u appoġġja l-eżekuzzjoni tal-Pjan Prinċipali tat-Telekomunikazzjoni, u wera impenn għall-kontinwità nazzjonali fuq kollox. Kien ukoll il-President Emeritu Dr Ugo Mifsud Bonnici, li l-mentoraġġ, il-ħila politika, u l-appoġġ tiegħu matul il-karriera tiegħi servew bħala pilastru sod ta’ saħħa u inkoraġġiment.”
Tony DeBono jisħaq li “kien taħt il-gwida kollettiva tagħhom u bid-dedikazzjoni bla waqfien tat-timijiet nazzjonali tagħna li Malta saret l-ewwel pajjiż fid-dinja li kiseb netwerk ta’ telekomunikazzjoni 100 fil-mija omoġenju diġitalment. Il-wirt ta’ Telemalta bħala mudell globali ġie rikonoxxut aktar tard mill-Unjoni Internazzjonali tat-Telekomunikazzjoni tan-Nazzjonijiet Uniti, distinzjoni li tappartjeni lill-poplu Malti kollu. F’dan iż-żmien fil-50 anniversarju tagħha, il-wirt ta’ Telemalta jkompli jagħti s-setgħa lill-preżent u l-futur diġitali ta’ Malta. L-infrastruttura tagħha issa tippermetti industriji tal-ġenerazzjoni li jmiss fl-AI, l-Internet, il-blockchain, l-avjazzjoni, it-trasport marittimu, il-fintech, ir-realtà virtwali, u aktar. L-istorja ta’ Telemalta tispira lill-ġenerazzjonijiet futuri biex imexxu b’viżjoni, umiltà, u unità.
L-istorja…oriġini u importanza strateġika
Anthony DeBono enfasizza li “l-pożizzjoni strateġika ta’ Malta fil-Mediterran iddestinat lin-nies tagħha biex ikollhom rwol vitali fl-evoluzzjoni taċ-ċivilizzazzjoni.
Fit-telekomunikazzjoni, il-gżira ħadet il-post xieraq tagħha bħala pont bejn il-kontinenti. L-ewwel cable telegrafiku dirett taħt il-baħar, imqiegħed bejn l-Eġittu u Malta fl-1867, beda t-trasformazzjoni ta’ Malta f’ċentru ta’ komunikazzjoni. Aktar installazzjonijiet ta’ cables qabbdu lil Malta mal-pajjiżi ġirien, u għamluha arterja essenzjali bejn il-Lvant u l-Punent. It-telefonija waslet fl-1882 taħt il-Melita Telephone Company. Il-gvern ħa l-kontroll fl-1933, u witta t-triq għall-ippjanar tal-infrastruttura nazzjonali.”
Konnettività Pijuniera
“Irrid ngħid li fil-bidu kellna l-Cable and Wireless Ltd. mexxiet it-telekomunikazzjonijiet esterni tat-telegrafu u tar-radju tal-pajjiż. Madankollu, il-bidla vera seħħet fl-1955, meta n-NATO poġġiet cable kostali taħt il-baħar bejn Malta u Sqallija għal użu militari. Dik l-infrastruttura wittiet il-pedament għal benefiċċji ċivili. L-ewwel Exchange awtomatiku tat-telefon ġie introdott fl-1957, b’konverżjoni sħiħa sal-1965. Sal-1969, Malta kellha 20,000 linja tat-telefon, għalkemm id-domanda laħqet is-26,000. Fl-1972, il-gvern nieda pjan ta’ seba’ snin biex jespandi t-telekomunikazzjonijiet, imsaħħaħ mill-cable tan-NATO bejn Malta u Sqallija.
F’dan iż-żmien Tony De Bono kien is-Segretarju Privat tal-Ministru Dr Albert Hyzler li kellu fost tnax-il Dipartiment, il-Posta u t-Telefon. Għaldaqstant l-impenn ta’ DeBono kien mill-bidu nett.
Ftehim Hyzler-Togni u qabża teknoloġika
Tony DeBono jispjegalna li pass mill-aktar importanti kien ftehim bejn il-Ministri Malti Hyzler u dak Taljan Giuseppe Togni. F’Mejju 1974, il-Ftehim Hyzler-Togni bejn Malta u l-Italja witta t-triq għall-kooperazzjoni avvanzata. Introduċa link tar-radju tal-microwave b’kapaċità ta’ 960 kanal, Exchange tat-telefon internazzjonali, u konnettività globali espandiet.
Titwaqqaf TeleMalta
Imbagħad wasal pass importanti: fl-24 ta’ Ġunju 1975, il-Korporazzjoni Telemalta ġiet imwaqqfa formalment b’Att tal-Parlament. Din ikkonsolidat servizzi li qabel kienu mħaddmin separatament minn Cable and Wireless, Rediffusion, u d-Dipartiment tal-Posta u t-Telefons taħt korporazzjoni nazzjonali integrata waħda. Dan ippermetta pjan ta’ żvilupp nazzjonali koerenti.”
Il-Link tal-Microwave bejn Malta u Sqallija (parti mill-ftehim Hyzler Togni) ġie inawgurat f’Lulju 1976 mill-Ministru Wistin Abela, stabbilixxa ċirkwiti diretti ma’ pajjiżi Ewropej ewlenin u l-Libja. Ftit wara, is-Sejħiet Diretti Internazzjonali espandew għar-Renju Unit, Franza, il-Ġermanja tal-Punent, il-Greċja, l-Olanda, l-Iżvizzera, il-Belġju, u l-Italja.
Fl-1976 u l-1978, kien hemm l-ewwel Exchanges elettroniċi tat-telefon. Ħidma kbira saret mill-Inginier Maurice Mifsud Bonnici biex tlestew il-kuntratti. Dawn ġew introdotti permezz ta’ ftehimiet ma’ ditti Franċiżi u Taljani.
Kien hemm imbagħad Exchange ġdid fix-Xewkija, Għawdex, li beda jopera f’Ottubru 1985, u żied il-kapaċità minn 3,000 għal 7,000 linja sa Ottubru 1986. Sa tmiem il-Pjan ta’ Seba’ Snin (1973–1980), il-linji tal-Exchanges operattivi kienu rduppjaw minn 26,000 għal 54,000.
Il-Fabbrika tar-Rinnovazzjoni taż-Żejtun bdiet tħejji għal 22,000 linja addizzjonali sal-1987.” Itenni li “t-tieni Pjan ta’ Żvilupp (1981–1985) ra żieda ta’ 16.5 fil-mija fil-kapaċità tal-Exchanges, bl-abbonati jilħqu t-85,000.
Inkreddibli imma verità – kien hemm aktar minn 35,000 jistennew is-servizz tat- telefon u certament kien hemm bżonn sforz qawwi minn kulħadd – Gvern, tmexxija, ħaddiema u unions biex jirnexxi l-pjan.
Fl-1984, it-Telemalta ffirmat ftehimiet storiċi mat-Teletrade tal-Gran Brittanja u mad-Detecon tal-Ġermanja. Flimkien, stabbilew impriża konġunta biex jirrinovaw it-tagħmir u l-iskambji tal-abbonati, li pprovdew servizzi avvanzati. Dawn l-isforzi pijunieri, kondiviżi fil-Konferenzi tal-ITU, ġibdu l-attenzjoni internazzjonali u servew bħala mudell għan-nazzjonijiet li qed jiżviluppaw.”
Konnettivita bis-satellita u servizzi marittimi
Jitkellem dwar il-konnettività bis-satellita u servizzi marittimi, “Lulju 1985, Telemalta kkuntrattat lil Detecon biex tniedi konnessjoni bir-radju bejn Malta u Għawdex, ikkummissjonata f’Marzu 1986.
Sadanittant, Stazzjon Terrestri tas-Satellita, mogħti b’ġenerożità mill-Gvern tal-Alġerija, kien skedat li jibda jopera f’Novembru 1986. Permezz ta’ Intelsat, l-istazzjon kien se jgħaqqad lil Malta mal-Alġerija, pajjiżi transatlantiċi, u destinazzjonijiet Ewropej, inkluż ir-riċeviment tas-sinjali tat-televiżjoni.
Il-komunikazzjoni marittima tjiebet fl-Istazzjon tal-Kosta ta’ Wied Rini u l-Istazzjon tat-Trażmissjoni ta’ Bengħisa, b’sistemi ġodda installati fl-1982. Sar S.P.C. modern, it-Telex Exchange ġie kkummissjonat f’Ottubru 1982, u b’hekk espandiet il-kapaċità tat-Telex għal 1,724 konnessjoni. Is-sistema adottat it-Telegraph Data Multiplexing, u b’hekk tejbet l-effiċjenza u naqqset l-ispejjeż. L-abbonamenti tat-Telex raw tkabbir sinifikanti matul is-snin tmenin.”
Jidħol it-televiżjoni bil-kulur
Ma’ Tony nitkellmu fuq it-televiżjoni bil-kulur. Fakkartu li fl-1981, niftakar tagħna kien għadu ‘black and white’ u għalhekk it-Tazza tad-Dinja tas-sena 1982 kont segwejtha mingħand wieħed ġar. Balla nies u tfal miġburin fis-salott, naraw il-logħob bil-kulur.
Tony DeBono jgħidilna li “Malta inawgurat uffiċjalment it-televiżjoni bil-kulur f’Lulju tas-sena 1981. Is-sehem ta’ kontenut prodott lokalment, speċjalment programmi edukattivi u diretti, kompla jiżdied bl-użu tal-Outside Broadcasting Unit. Id-Diviżjoni tax-Xandir ħadet post ir-Rediffusion, u tissorvelja r-radju u t-TV nazzjonali taħt l-istruttura integrata ta’ Telemalta.”
Kien hawn Tony DeBono li b’aura ta’ sodisfazzjon qalli li kien huwa bħala s-CEO tat-TeleMalta, li kellu fir-responsabbilità tiegħu Xandir Malta b’Toni Pellegrini il-Kap, u flimkien ma’ Joe Galea Direttur tal -Programmi u x-Xandar u Edukatur Charles Xuereb, ħoloq il-famuż programm ta’ sitt siegħat kull nhar ta’ Hadd, dirett bl-outside broadcasting f’kull raħal ta’Malta – BONGU MALTA.
Jisħaq li “sal-1990, Telemalta kienet investiet aktar minn Lm29 miljun li jirrappreżentaw 9 fil-mija tal-investiment totali fi proġetti tal-gvern matul dak il-perjodu. Il-firxa tas-servizz tat-telefon kienet ta’ aktar minn 41 sett għal kull 100 abitant, b’ċifri ta’ abbonati fl-1986 ilaħħqu għal 103,000. It-Telemalta bdiet programmi ta’ diġitalizzazzjoni biex tissimplifika l-operazzjonijiet u adottat il-kompjuterizzazzjoni biex tnaqqas l-ammont ta’ xogħol manwali. Il-korporazzjoni involviet ruħha wkoll fi sforzi ta’ taħriġ fi sħubija mal-ITU, billi pprovdiet skemi ta’ studju u xogħol kemm lil studenti Maltin kif ukoll lil studenti internazzjonali. L-Iskema ta’ Taħriġ ta’ Ħiliet Estiżi ħejjiet studenti tekniċi fuq tliet snin għal karrieri fulltajm”.
Anthony Debono jenfasizza li “sa Settembru tas-sena 1986, it-Telemalta kellha 1,821 impjegat, b’1,534 fit-telekomunikazzjoni u 287 fix-xandir, żieda minn 1,108 fl-1975. It-Telemalta dejjem tat prijorità lil servizz aċċessibbli għal-livelli kollha ta’ dħul u investiet mill-ġdid il-profitti fit-titjib tal-infrastruttura, fil-finanzjament ta’ proġetti kapitali, jew fil-kontribuzzjoni għal fondi pubbliċi. Il-bidu ta’ Standard Globali beda fl-1982. Hekk kif l-Unjoni Internazzjonali tat-Telekomunikazzjoni tan-NU laqgħet il-Konferenza Plenipotenzjarja tagħha f’Nairobi, Malta kienet anomalija fit-telekomunikazzjoni, suffiċjentament konnessa, b’riżorsi insuffiċjenti, u fil-biċċa l-kbira barra mir-radar globali. Iżda f’dawk il-kurituri tad-diplomazija u l-politika, beda jitqanqal kurrent ġdid. Jien kont għadni kif ġejt maħtur biex immexxi l-Korporazzjoni Telemalta ta’ Malta u ġejt ispirat mill-proċedimenti, u rritornajt Malta b’viżjoni, u l-aktar importanti, ix-xewqa li dik il-viżjoni tinbidel f’politika. Sal-1983, kont assigurajt il-fiduċja tal-Prim Ministru Dom Mintoff, li ħatarni bħala l-Mibgħut Speċjali ta’ Malta għall-ITU u l-Koordinatur Nazzjonali għal dak li kien se jsir impriża bla preċedent fl-istorja ta’ Malta.”
Rabtiet globali, rieda nazzjonali
“Il-punt tat-tnedija għall-istrateġija tat-trasformazzjoni tagħna kien l-allinjament profond tiegħi mas-Segretarju Ġenerali tal-ITU Richard Butler u Sir Donald Maitland, li l-Kummissjoni globali “Missing Link” li huma kienu jmexxu fittxet li tindirizza l-inugwaljanza fl-infrastruttura madwar in-nazzjonijiet li qed jiżviluppaw. Sal-1984, Malta kienet diġà ppreżentat l-intenzjonijiet tagħha lill-Kummissjoni u saret, bħala, “waħda mill-ewwel, jekk mhux l-ewwel” li għamlet dan. F’laqgħa f’Ġinevra ma’ Sir Donald u s-Segretarju Eżekuttiv John Gilbert, spjegajna l-viżjoni ta’ Malta bi preċiżjoni u konvinzjoni. Ir-rakkomandazzjoni tal-pajjiż ġibdet l-attenzjoni tal-ITU. B’diplomazija għaqlija u ftit xorti ukoll għax spiċċajt qsamt sular ta’ lukanda ma’ Butler f’Arusha, it-Tanżanija, Malta kisbet status uniku: Tabilħaqq Malta kienet se tkun l-ewwel pajjiż li jaċċessa ċ-Ċentru għall-Iżvilupp tat-Telekomunikazzjoni li kien għadu kif ġie ffurmat biex jiżgura assistenza”, ikompli jgħid Tony DeBono.
Pjan imwieled minn skop…
Anthony DeBono jgħidilna li “armati bl-approvazzjoni tal-ITU u sieħeb potenzjali ta’ finanzjament fil-Bank Ewropew tal-Investiment, assistiti b’mod abbli mill-Ministru tal-Affarijiet Barranin ta’ dak iż-żmien Dr Alex Sceberras Trigona, imxejna b’veloċità supersonika.
Sal-1987, minkejja bidla fit-tmexxija politika, inżamm u ġejt appoġġjat mill-amministrazzjoni l-ġdida tal-Prim Ministru Eddie Fenech Adami. F’waħda mill-ewwel laqgħat tal-Kabinett tal-gvern, ippreżentajt il-proposta ta’ investiment tiegħi – waħda li, dak iż-żmien, ma kellhiex baġit iddedikat. “Il-kliem tal-E.T. Il-President Emeritu Dr Ugo Mifsud Bonnici jgħid kollox u nikkwota:
“Mal-bidla tal-Gvern fl-1987, hu (A. DeBono) mhux biss inżamm mill-Amministrazzjoni l-ġdida, iżda rnexxielu jikkonvinċi lill-Ministru l-ġdid li kien hemm bżonn ta’ investiment ġdid massiv biex tiġi aġġornata s-sistema u tiġi ppreparata għal espansjoni futura. F’waħda mill-ewwel laqgħat tal-Kabinett tal-Gvern il-ġdid ta’ Dr. Eddie Fenech Adami li dak iż-żmien kont parti minnu, bħala Ministru tal-Edukazzjoni, responsabbli wkoll għax-Xandir, is-Sur Debono assista lill-Ministru u lis-Segretarju Parlamentari tiegħu, fl-illustrazzjoni tal-Memorandum li jipproponi l-approvazzjoni tal-investiment involut, li dak iż-żmien ma kien hemm l-ebda provvediment Baġitarju għalih. L-għerf ta’ din id-deċiżjoni ġie kkonfermat mill-iżviluppi pożittivi ħafna f’dan il-qasam u l-kontribut “abilitanti” tagħhom għal tant setturi tal-ekonomija Maltija. Il-ġestjoni ta’ Telemalta ma kinitx xogħol faċli jew faċli, u kienet tisforza t-talenti kollha tiegħu (ta’ DeBono) fl-intelliġenza rapida, il-ħiliet organizzattivi u t-tħejjija metikoluża. Ir-relazzjonijiet internazzjonali tajbin tiegħu fis-settur ġabu dividendi sinjuri fil-kooperazzjoni barranija u r-rabta mal-Korporazzjoni tiegħu.”
DeBono jgħidilna li “minn dak il-bidu nett, sibna ruħna fuq quddiem nett, pożizzjonati biex inmexxu l-Pjan Prinċipali f’azzjoni. Tnax-il espert ivverifikat internazzjonalment—reklutati permezz tal-kanali tal-ITU—inġiebu Malta. F’disa’ xhur biss, il-Pjan Prinċipali sħiħ għall-Iżvilupp tat-Telekomunikazzjoni (1988–2000) tlesta u ġie ppreżentat formalment mis Segretarju Generali tal- ITU Richard Butler lill-Prim Ministru ta’ Malta. Imbagħad, fil-forma klassika tat-tim tiegħi, il-pjan ġie eżegwit qabel iż-żmien skedat u lil hinn mill-aspettattivi”, sostna Anthony DeBono.
Kapulavur ta’ tmien snin imwettaq f’erba’ snin
Jispjega li “sas-sena 1992, Malta kienet saret l-ewwel pajjiż fid-dinja li kiseb netwerk tat-telekomunikazzjoni 100 fil-mija diġitalment omoġenju. It-trasformazzjoni inkludiet: Exchange Internazzjonali ġdid ta’ Switching (lest eżatt fil-ħin għas-Summit Bush-Gorbachev)
Ħames Exchanges diġitali mibnija kompletament. Aktar minn 20 kilometru ta’ trinek tal-optic fibre. Netwerk ta’ konnessjonijiet tal-microwave li jkopru l-arċipelagu Malti. Għaxar Exchanges diġitali lokali. Rabtiet diretti ma’ ċentri globali kemm permezz tas-satellita kif ukoll bil-cable.
Skont dikjarazzjonijiet uffiċjali tan-NU, Malta kienet imbagħad “iggradwat” fil-gradi tal-ekonomiji żviluppati tat-telekomunikazzjoni.”
Mudell għad-dinja
Jenfasizza li “fil-Konferenza Dinjija dwar l-Iżvilupp tat-Telekomunikazzjoni tal-1994 f’Buenos Aires, Malta ġiet rikonoxxuta formalment bħala l-mudell globali għall-iżvilupp tat-telekomunikazzjoni, flimkien mal-President tal-Arġentina Carlos Menem u l-Viċi President tal-Istati Uniti Al Gore. Snin wara fl-2019, id-delegat tas-Segretarju Ġenerali tal-ITU Malcolm Johnson, f’diskors ewlieni fil-Palazz ta’ San Anton, offra tribut qawwi: “Malta… għenet biex tgħolli s-sinifikat tar-Rapport storiku ta’ Maitland. Imbagħad, fl-1992… saret wieħed mill-ewwel pajjiżi li ddiġitalizza kompletament in-netwerk tagħha. Dan il-kisba kisbet lil Malta d-distinzjoni li tiġi magħżula bħala ‘mudell’… u ħadd aktar mill-ħabib tajjeb tiegħi l-Ambaxxatur Anthony DeBono… li aġixxa għal aktar minn tliet deċennji bħala l-mibgħut speċjali ta’ Malta għall-ITU. Għażiż Tony, grazzi għal dak kollu li għamilt.”
Legat li jkompli ‘l quddiem
Lejn tmiem l-intervista jgħidilna li “rrid ngħid li t-trasformazzjoni eventwali tagħha f’Maltacom, u aktar tard GO, ma kinitx prodott taċ-ċirkostanzi, iżda tal-valur maħluq. Kien ix-xogħol tal-viżjoni pubblika, l-ippjanar preċiż, u l-eżekuzzjoni bla waqfien, immexxija mit-timijiet tiegħi, li bnew korporazzjoni ta’ valur intrinsiku tant kbir, li saret assi nazzjonali għall-investiment u l-impenn globali. Il-pedamenti mqiegħda bejn l-1983 u l-1992 ma kinux sempliċement utilitarji—kienu previżjoni. L-adozzjoni bikrija ta’ Malta tal-infrastruttura diġitali, l-adozzjoni tagħha tal-fibra ottika, u l-investiment tagħha fil-kapital uman saru l-pedament li fuqu qagħdu l-mewġiet futuri ta’ innovazzjoni. Tabilħaqq, is-sistema stess li bniet Telemalta llum hija predisposta biex tospita l-Metaverse, l-AI, l-IoT, it-teknoloġiji, il-blockchain, l-ekosistemi finanzjarji, l-industriji tal-logħob u marittimi, u aktar, ferm qabel ma termini bħal dawn saru komuni.
Tibqa’ verità storika innegabbli li l-vijabbiltà kummerċjali, l-intelliġenza tan-netwerk, u r-reputazzjoni internazzjonali li wirtu s-suċċessuri tagħha twieldu mill-era ta’ Telemalta. Xejn minn dan il-progress ma kien ikun possibbli mingħajr l-appoġġ sod tal-Gvern, sħubijiet industrijali b’saħħithom mal-akbar unjins tal-ħaddiema ta’ Malta u l-forza tax-xogħol dedikata li saħħet lill-korporazzjoni ’l quddiem”, itemm jgħid Anthony (Tony) DeBono.