Minn BENNY BORG BONELLO
Il-bniedem salva u żviluppa għaliex dejjem adatta ruħu għall-ambjent li kien jgħix fih.
Il-virus COVID-19 ġab miegħu taqliba sħiħa kif ngħixu. Peress li kien virus ġdid u ma konna nafu xejn dwaru ħlief li jista’ jwassal għall-mewt, kellna nieħdu miżur kbar li ġabu realta’ ġdida. Ir-realta’ ma kienitx kullimkien l-istess għaliex kien hemm il-valuri fin-nofs u peress li l-pajjiżi m’għandhomx l-istess valuri, allura, mhux kulħadd mexa l-istess.
Kien hemm dawk il-pajjiżi bħalna li taw importanza kbira lejn is-saħħa tal-bniedem u oħrajn, bħal l-Istati Uniti u l-Ingilterra li taw aktar importanza lejn l-ekonomija. Din il-kontroversja ta’ bejn dawn iż-żewġ fatturi – is-saħħa u l-ekonomija – f’Malta reġgħet inqalet din l-aħħar ġimgħa meta tħabbru il-ftuħ ta’ aktar ħwienet u issa ir-resturanti.Dawn iż-żewġ realtajiet differenti ġabu taħwid f’moħħ ħafna nies għaliex f’moħħhom bdew ipinġu li is-saħħa tal-bniedem u l-ekonomija ma jistgħux jgħixu flimkien u l-bniedem irid jgħażel jew waħda jew l-oħra.
Ir-realta’ hi differenti. Dawn huma żewġ fatturi li jiddependu fuq xulxin. L-ekonomija biex taħdem irid ikollha bnedmin b’saħħithom u is-saħħa tal-bniedem tiddependi fuq kemm l-ekonomija biex timxi ‘l quddiem. Il-ħajja, u speċjalment il-kwalita’ tal-ħajja tal-bniedem, jiddependu kemm tikber l-ekonomija. Meta l-ekonomija kienet batuta, il-ħajja tal-bniedem ma kienitx twila għaliex la stajna inżommu indafa u lanqas ma kellna mediċini barra li l-kwalita’ tal-ħajja kienet fqira ħafna.
Biss għalkemm is-saħħa u l-ekonomija jimxu flimkien, irid ikun hemm bilanċ. L-importanza li noħolqu bilanċ ħarġet ċar fil-COVID-19 għaliex l-effetti kienu kbar. L-ammont kbir ta’ mwiet fi żmien daqshekk qasir juri l-importanza li nżommu dan il-bilanċ bejn l-ekonomija u is-saħħa. Fejn inżamm bilanċ la in-nies u lanqas l-ekonomija ma sofrew daqs kemm sofrew pajjiżi oħra.
Id-difikulta’ ta’ dawn il-pajjiżi li żammew dan il-bilanċ qed tqum issa għaliex irridu jiddeċiedu kif ser jinħallu minn din l-għoqda. Bil-miżuri li konna ħadna ma nistgħux inkomplu serjrin bihom għal ħafna raġunijiet, minkejja li s’issa għadna ma sibniex mediċina li tieħu ħsieb dan il-virus. Jekk nieħdu s-saħħa tal-bniedem ma nistgħux nibqgħu b’dawn ir-restrizzjonijiet għaliex il-bniedem hu annimal soċjali. Minħabba dawn ir-restrizzjonijiet diġa’ qed naraw problemi mentali akbar. Barra minhekk, jekk l-ekonomija tibqa’ magħluqa, fi żmien mhux daqstant ‘il bogħod, ma nkunux nistgħux insostnu is-saħħa tal-bniedem għaliex ma jkollniex riżorsi.
Hu għalhekk li rridu nerġgħu niftħu l-ekonomija biex sew in-nies ikollhom il-liberta’ li jiċċaqilqu u jiltaqħu ma’ nies oħra u biex ikollna riżorsi biex insostnu is-saħħa u l-kwalita’ tal-ħajja tal-bniedem. B’daqshekk ma jfissirx li kull m’għandna nagħmlu hu li nneħħu ir-restrizzjonijiet. Irridu li meta nneħħu dawn ir-restizzjonijiet insibu modi kif xorta nipproteġu is-saħħa wkoll. Il-lum li nafu aktar dwar dan il-virus fosthom kif jimxi minn bniedem għall-ieħor, nistgħu nħaddmu rasna u nsibu mezzi ġodda li niproteġu ruħna filwaqt li nkomplu mgħixu ħajja umana.
Dan irridu nagħmluh, irridu u ma rridux, jekk irridu nsostnu il-bniedem. Bħal ma meta l-ekonomija kibret ħafna biddilna kif ngħixu, llum irridu nsibu mgħod kif ngħixu f’din is-sitwazzjoni. Irridu niftakru li bħal dan il-virus jistgħu jinqalgħu viruses u ċirkostanzi oħra li ser iġiegħeluna nbiddlu ħajjitna. Il-bniedem salva u baqa’ ħaj sal-lum għax adatta ruħu għaċ-ċirkostanzi li sab dejjem quddiem wiċċu.
Sitwazzjoni li żgur ser ikollna niffaċċjaw fi żmien qasir hi il-bidla fl-ambjent. Hu stmat li sa ħmistax-il sena oħra, jekk ser nibqgħu sejrin kif konna, ser niffaċċjaw ambjent differenti bil-bosta aktar minn dak tal-lum. Biss il-problema tal-ambjent, sa ċertu punt, qed turina kif għandna ngħixu. L-ambjent mar lura minħabba l-ekonomija kif kibret. Is-soluzzjoni mhix li noqtlu l-ekonomija iżda li, fil-każ tal-ambjent, niżviluppaw ekonomija ħadra biex filwaqt li nkabbru l-ġid, inħarsu wkoll l-ambent.
L-istess irridu ngħamlu fis-sitwazzjoni tal-lum. Li rridu ngħamlu hu li naddottaw l-użanzi tagħna biex nippriżervaw il-ħajja bażika tagħna. Din mhix xi għażla – dan irridu ngħamluh. Aktar ma naddattaw il-ħajja tagħna għaċ-ċirkostanzi tal-lum, aħjar għal kulħadd, għax anqas inbatu. Din mhux xi ħaġa impossibli għax bħal ma l-bniedem adatta ruħu fil-passat, ma narax għaliex ma jistax jadatta ruħu illum meta tul iż-żmien żviluppa b’mod li kapaċi juża ħafna aktar riżorsi milli kien kapaċi fil-passat.
Is-saltna tad-dritt
Xi tfisser kullħadd jaqbel – li l-liġi tapplika għall-kullħadd. Jekk għandniex napplikawha? – l-istess kullħadd jaqbel li ħadd m’għandu jkun ‘il fuq mil-liġi. Kif għidna, meta nitkellmu dwarha kullħadd jaqbel xi tfisser. Biss, dan japplika meta niġu għar-realta’?
Għalija ir-realta’ hi differenti. Niftakar fl-ewwel każ li kien qajjimli dubji sħaħ fuq ir-realta’. Kien fis-70ijiet meta l-Gvern Laburista kien tella’ l-qorti ex-Ministru għax dan instabu għandu dokumenti tal-Gvern ġo kamra taħt l-art. Indawru minn hawn u ndawru minn hemm kien ġie meħlus. U jien staqsejt lili nnifsi. Jekk jien nieħdu dokumenti minn fuq il-post tax-xogħol tiegħi mingħajr permess ta’ min iħaddimni, inkun qed nikser il-liġi? Jien ċert li kieku kont jien, żgur li d-deċiżjoni kienet tkun differenti.
Għalija dan il-każ kien ‘eye opener’. Fil-fatt ma niftakarx li minn dak iż-żmien kellna każijiet simili ta’ gvern li jtella xi politikant il-qorti.
Qed nikteb dwar dan għaliex riċentament inqala’ każ fejn il-Prim Ministru u numru ta’ uffiċċjali tal-gvern ġew akkużati bi qtil volontarju u kif bdew jiżvillupaw l-affarijiet kien jidher li hemm ċans lii dawn l-akkużi ma kellhomx bażi. L-argument li nqala kien, jekk jiġri hekk, x’ser isir? Kien hemm avukati li qalu li jekk dawn l-akkużi ma’ jkollhomx bażi, allura min għamel l-akkuża jistgħu jittieħdu passi kontra min għamel l-akkuża. Dak li qalu l-avukati hu korrett, biss jekk jiġri hekk, ser jittieħdu passi? Għandi dubju serju u hu minħabba dan li meta jinqalgħu każi bħal dawn nemmen li nkunu qed intellgħu l-aspirazzjonijiet tan-nies għalxejn. Meta jiġri hekk, il-maġġoranza tan-nies iħossuhom iddisprati u tonqsilhom il-fiduċja fis-sistema li ngħixu fiha għax ir-realta’ quddiemhom tkun li l-liġi għal ċerta nies ma tgħoddx.
Dan kien każ wieħed għaliex kien hemm ħafna skandli li smajna ħafna fuqhom, fosthom bejħ ta’ proprejta’ pubblika li inbigħet kważi bix-xejn, ħarġu rapporti dwarhom, tkażajna bihom u minn dan kollu ma sar xejn. Biex ma sar xejn, żgur li kien hemm xi ħaġa li qed iżżomm dan il-proċess. Jistgħu ikunu ħafna affarijiet, sew ġustifikati u sew oħrajn li mhux ġustifikati.
U hawn tidħol it-trasparenza. Naf li f’każi bħal dawn jridu jibdew jgħatu aktar sodisfazzjoni. Bħal tal-coronavirus, irridu nsibu metodi ġodda biex nissodisfaw dan il-bżonn u nippriżervaw il-fiduċja fis-sistema li ngħixu fiha.
Każ ieħor
Biss riċentament kien hemm każ ieħor interresanti li qajjimli ħafna mistoqsijiet. Kien każ fuq allegat sewqan perikoluż ta’ Membru Parlamentari. Mhux ser nidħol fil-mertu ta’ dan għax li interessani kien il-fatt li ħareġ li l-Membri Parlamentari jistgħu jiksru ċerti liġijiet mingħajr ma jittieħdu passi kontra tagħhom.
Din kienet xi ħaġa ġdida għalija, għax ma kontx naf li l-Membri Parlamentari jistgħu jiksru l-liġijiet li huma stess ġabu fis-seħħ. Għalija din hi daqqa oħra fil-fiduċja tiegħi tas-sistem li ngħixu fiha. Ir-raġuni hi, kif nistgħu nippretendu li nies josservaw il-liġi meta l-istess nies li għaddew il-liġi mhux biss jiksruha, iżda jinqdew bil-pożizzjoni tagħhom biex ma jittieħdux passi kontra tagħhom. U fuq kollox, meta numru minnhom il-ħin kollu jipprietkaw fuq is-saltna tad-dritt!